Component Renovatie: de heilige graal voor opschaling

Leestijd: 9 – 10 minuten, door: Yuri van Bergen

Gasprijzen stijgen, woonruimte is schaars en het tekort aan vakmensen in de uitvoering leidt tot vertraging. En toch schijnt achter deze donkere wolken wel degelijk licht voor de verduurzaming van buurten! Steeds vaker wordt door overheden, woningeigenaren, intermediairs en product leveranciers ‘Component Renovatie’ als hét middel gezien om stapsgewijs de kwaliteit van bestaande woningen duurzaam te verbeteren en daarmee de verduurzaming van buurten te versnellen. Nadat wij dit begrip al in 1997 breed hebben gelanceerd (1) en vanaf 2016 in uitvoering gedemonstreerd (2) zijn er nu medekoplopers die inspirerende resultaten laten zien.

De basisgedachte achter ‘Component Renovatie’ is niet complex (3). Ten minste, zolang het renoveren van bestaande buurten en wijken samen met bewoners je uitgangspunt is. Want al sinds onze eerste publicatie in 1997 over het fenomeen renoveren met componenten vindt er een discussie plaats over de wijze hoe dit het beste tot realisatie kan worden gebracht. Terwijl in onze visie Component Renovatie juist het ideale middel is om dit gesprek niet te hoeven voeren. De basisgedachte achter Component Renovatie is dat op het moment van de huidige bewoner, de integrale kwaliteit van de bestaande woning een stap wordt verbeterd met de voorwaarde dat het volgende stappen in kwaliteitsverbetering niet blokkeert. Onze definitie van een stap is de component en onze definitie van de component is: “een samengesteld bouwdeel die voorziet in een gebruiksfunctie”.

In het begin van de jaren ’90 was BouwhulpGroep in opdracht van het toenmalige Novem de programma coördinator van een Nationaal onderzoek genaamd E‘novatie (4). Mede aangejaagd door de oliecrisis uit de jaren ’80 en de enorme woningbouwproductie vanuit de wederopbouw ontstonden er de eerste onderzoeksvragen voor het strategisch verbeteren van de gebouwde omgeving. Een van de meest belangrijke conclusies uit dit onderzoek was dat, wanneer over 30 jaar alle woningen (gebouwd tussen 1950-1975) tegelijkertijd verbeterd zouden worden, we niet genoeg mensen, materialen en financiële middelen beschikbaar zouden hebben. We praten hier over de periode 1991-1995 waarin het sociale woningbezit (5) de helft van het totale woningbestand op dat moment bedroeg (6). De oplossing destijds was een gedachte dat we anders naar de woningvoorraad moesten gaan kijken en de praktijk van kwaliteitsverbetering anders moesten organiseren richting het doen. Door niet direct alle woningen van hetzelfde archetype naar dezelfde kwaliteit te brengen op hetzelfde moment zou er ruimte ontstaan voor mens, middelen en industrialisatie.

Op dit moment is er veel kritiek op de voortgang van de realisatie van de doelen in het klimaatakkoord. Alleen de traditionele praktijk van nieuwbouw maakt stappen gericht op industrialisatie en het besparen van CO₂ met energie en materialen. En daar ligt nu net niet de grootste opgave in de bouw. Ondanks de huidige problemen met stikstof en beschikbare ruimte is de nieuwbouwopgave nog te overzien. Het is een beperkte productieopgave van slechts 160 woningen per dag wanneer je dit afzet tegen de beoogde 1.000 bestaande woningen per dag die verduurzaamd moeten worden.

Daarbij heeft de nieuwbouwsector het geluk dat deze relatief kleine productie grotendeels samen met professionele opdrachtgevers (beleggers, woningcorporaties) kan worden georganiseerd. Terwijl de renovatie opgave van álle bestaande woningen voor 2050 enorm ingewikkeld is met in het achterhoofd de praktijkervaring vanuit bijna een half decennium renoveren. Ook de voortgang van de Wijk Uitvoerings Plannen van gemeentes voor het aangeven van de aardgasvrij-opties per wijk vertraagt.

En nogmaals: ik erken dat deze berichten, getallen en opgave het gevoel geven dat er bijna een revolutie nodig is om de verduurzamingsdoelen te behalen. Maar gelukkig hoeft dat niet. Na dertig jaar ontwikkeling van Component Renovatie hebben we als BouwhulpGroep voldoende positieve resultaten in de praktijk geboekt die de moeite waard zijn om te gaan opschalen. Dat we hiervoor nog enkele (maatschappelijke) barrières zoals financiering, circulariteit en werkgelegenheid moeten beslechten is bekend. Maar terugkijkend naar de afgelopen vijf jaar hebben we niet meer het gevoel hier alleen voor te staan.

Figuur 1: Zie hier een kort introductiefilmpje over onze applicatie Ikwoon ten behoeve van het ophalen van individuele bewonerswensen en deze om te zetten naar collectieve uitvoering gebaseerd op bewezen producten en processen vanuit de markt (7).

De serie van 1

Om Component Renovatie mogelijk te maken binnen onze dagelijkse praktijk van denken en doen ordenen wij bestaande woningen naar componentfamilies. Deze componentfamilies vormen de ideale schaal voor een gesprek over zowel de techniek als het gebruik van een woning. Bovendien maakt het op deze wijze verkleinen van de opgave renoveren voor mensen behapbaar. In plaats van het gesprek met hen te voeren dat ze nu vanwege bijvoorbeeld het klimaatakkoord beter ook direct de vloer, gevel en installatie van de woning kunnen vernieuwen werkt het beter om andere aanknopingspunten voor renovatie te gebruiken. Bijvoorbeeld het aangrijpen van een zoldervergroting om meer ruimte te creëren voor een inwonend kind om ook direct het dak te vernieuwen én te verduurzamen.

Tegelijkertijd biedt de component een grotere mate van herhaling dan er op archetype mogelijk is. Door het denken en ordenen in componenten ontstaat er een platform waarop in de dagelijkse praktijk van renoveren een herhaling in product, proces en samenwerking kan worden georganiseerd. Zonder dat de behoefte aan individuele wensen en mogelijkheden onder druk komt te staan. Deze herhaling biedt vervolgens weer ruimte voor de benodigde innovatie voor opschaling en impactvergroting door CO₂-besparing. Want het niveau van de component maakt het mogelijk om gaandeweg steeds betere producten door innovatie als oplossingen voor jouw woning toe te passen. Immers Component Renovatie gaat uit van stapsgewijs renoveren. Dus bij iedere stap is er opnieuw investeringsruimte om te kiezen voor kwaliteit. Het is dan ook niet vreemd dat we onder het merk Alliantie+ samen met vele product leveranciers bijna vijftig Component Renovatie concepten hebben ontwikkeld die in vele verschijningsvormen in praktijk zijn gebracht (8). Maar ook hier bleek de stap naar opschalen een brug te ver zonder innovatie op het product, proces en samenwerking. Met name de grip op productie en productiecapaciteit vormt een nog op te lossen vraagstuk.

Figuur 2: Voorbeeld van een geïntegreerde maatwerk renovatie van initiatief met bewoners tot einde realisatie binnen 3 maanden. De basis voor dit succes is een geïndustrialiseerd dak product en proces met de componentfamilie als basis voor de beoogde herhaling voor zowel sociale huurwoningen en particuliere woningeigenaren.

Component Renovatie is meer dan een standaardisatie van product en proces voor uitvoering. De grootste potentie van onze werkwijze bevindt zich namelijk aan de zijde van de woningeigenaren. Door het denken in componenten hebben we de barrière van woningeigendom weten te beslechten. Dus in onze praktijk van Component Renovatie maakt het geen verschil meer of we nu praten met een particuliere woningeigenaar, vereniging van Eigenaren, belegger of sociale woningbouwcorporatie. Want met Component Renovatie zijn wij in staat om (op digitale wijze) al deze individuele wensen van bewoners te vertalen naar collectieve uitvoeringsstromen die voorbereid zijn op meer industriële vormen van opschalen en financieren. Wil je meer weten over hoe dit er in de praktijk uit ziet dan hebben we twee filmpjes voor je als voorbeeld van (experimentele) vormen. Een televisie-uitzending van het Frans-Duitse programma ARTE (9) en een korte video ter promotie van het programma de Renovatie Versneller (10).

Figuur 3: dr.ir. Haico van Nunen, ‘Assessment of the Sustainability of Flexible building’ Promotieonderzoek TU Eindhoven. Promotoren: prof.ir. N.A. Hendriks, prof.ir. J. Westra, Copromotor: dr.ir. P. Erkelens, Overige commissieleden: prof. dr. ir. H. Priemus, prof. ing. A.F. Thomsen, prof.dr. C.J.H. Midden en prof.dr.ir J. Lichtenberg

Impact op CO₂-besparing

Op dit moment leunt de uitvoering van het Klimaatakkoord hard op het onderdeel energie. Hele wijken worden van het gas gehaald. Duurzamere installaties zoals warmtepompen en zonnepanelen worden actief gepromoot via diverse (online) loketten. Landelijke programma’s gericht op isoleren en energiebesparing worden opgestart. Echter zijn aardgasvrij en energiebesparing twee verschillende doelen, die in de praktijk wel grote gelijkenissen vertonen. Maar het betreft allemaal activiteiten die gaan over techniek en energie. Onze duurzaamheidsopgave gaat over veel meer dan energie, het gaat ook over de bewoners en hun persoonlijke wensen. Daarvoor is momenteel naar onze mening te weinig aandacht. Dit zou zomaar een belangrijke oorzaak kunnen zijn wanneer blijkt dat vele verduurzamingsinitiatieven niet leiden tot opschaling van de dagelijkse praktijk van duurzaam renoveren.

De figuur met de Sustainable Development Goals (SDG’s) van de Verenigde Naties hieronder laat bijvoorbeeld ook een breder kader zien voor een duurzame ontwikkeling. In totaal zijn 9 van de 17 doelen betrokken bij het wonen. Met Component Renovatie zijn tegels 7, 8 en 9 voornamelijk de ‘drager’ voor onze werkwijze bij het stapsgewijs verduurzamen van wijken en buurten met bewoners. En gaan tegel 11, 12 en 17 voor ons voornamelijk over de ‘invulling’ van de component oplossingen met onderwerpen als de duurzaamheid van het wonen en de kringloop van materialen. Bij renovatie begint de materialenkringloop steeds meer aandacht te krijgen omdat het bijna de helft van onze duurzaamheidsopgave voor de gebouwde omgeving is over de volledige levensduur van een bestaande woning van 120 jaar. Gedurende deze 120 jaar zijn er cyclische momenten waarop er gekozen wordt om per huishouden en per component kwaliteit aan de woning toe te voegen. Ook hier biedt Component Renovatie de infrastructuur voor het enerzijds ontwikkelen van visie op het huidige woningbezit en anderzijds voor het uitzetten van mogelijke routes die een bijdrage leveren aan het besparen van CO2 op de langere termijn (11). Dit alles zien we terug in doelen 13 en 15, een prettigere woonomgeving. Doel 4, opleiding, zien wij als het duurzaam opleiden van vakmensen die onmisbaar zijn om de energietransitie en de renovatiestroom uit te voeren. En Component Renovatie maakt het mogelijk deze opleidingen nauwkeuriger te richten.

Figuur 4: Component Renovatie biedt meervoudige een bijdrage aan de doelen 9 van 17 Sustainable Development Goals (SDG) van de VN.

Opscalen in de buurt

Voor mij persoonlijk blijft er dan nog één vraag onbeantwoord. Hoe komen we (sociaal en fysiek) tot de opschaling die aansluit bij de berekende renovatiebehoefte van duizend woningen per dag? Want hoewel de werkwijze van Component Renovatie helpt bij het creëren van het benodigde draagvlak en innovatie in de buurt, het biedt nog geen garantie op opschaling. Deze opgave is ook voor ons nieuw. Samen met (sociale) partners zullen we de komende jaren enkele barrières moeten gaan beslechten. Ze zeggen bij nieuwbouw wel eens een gebouw heeft duizend vaders (12). Voor de energietransitie zullen we het gesprek aangaan met de tienduizend moeders in iedere buurt. Ons gezamenlijke doel? Het opschalen en experimenteren naar een nieuwe renovatiepraktijk die iedereen, werkzaam en wonend in de buurt energie geeft. Maar dat kost tijd want er zijn veel lessen te leren. En op sommige vlakken zullen we onze vertrouwde opvattingen en werkwijze los moeten laten en open moeten staan voor andere vormen om met elkaar samen te werken.

Onze volste overtuiging is dat lopende initiatieven niet automatisch tot opschaling gaan leiden zoals beschreven in het klimaatakkoord. Deze overtuiging is deels gebaseerd op het gat tussen de wens (duizend woning per dag) en de hedendaagse werkelijkheid (duizend woningen per jaar). Daarnaast hebben we veel vertrouwen in innovatie en de mogelijke versnelling die dit brengt. Er was namelijk ook een tijd dat we dachten geen mobiele telefoon nodig te hebben, want we hoeven toch niet de gehele dag bereikbaar te zijn? Dus voordat we met elkaar dagelijks samenwerken aan een werkelijke versnelling van het klimaatakkoord voor de gebouwde omgeving zullen we toch eerst enkele complexe volkshuisvestelijke barrières (uit het verleden) moeten beslechten. Willen we niet steeds op dezelfde problemen blijven vastlopen. De lessen geleerd uit het verleden zijn plat te slaan tot drie uitdagingen die bepalend kunnen zijn voor het succes voor opschalen:

Sturing op stapsgewijs verduurzamen: niet alles in een keer uitvoeren maar in stappen omdat het anders onbetaalbaar is voor gemeenten en bewoners;
Visie op de serie van één: hoe kunnen we massa organiseren voor herhaling wat moet leiden tot optimalisatie op basis van de enorme schaal aan individuele vragen van bewoners;
Ondersteuning voor bewoners aan de knoppen: op welke manier kunnen we mensen in de buurt ondersteunen bij het (zelf) organiseren van een collectieve route naar een CO₂-neutrale woonomgeving;

Persoonlijk hoop ik ook dat er meer aandacht voor de mens gaat komen in deze transitie. Want het verduurzamen van de buurt en/of je woning heeft direct impact op de plek waar jij woont. En wonen doe je meestal voor een langere periode dan je zelf vooraf had bedacht. Component Renovatie alleen is hiervoor niet genoeg. Aandacht voor wonen, werken en zorg in de buurt om daarmee de sociaaleconomische positie van de buurt te versterken is hard nodig. Zonder deze voorwaarden is een leefbare duurzame buurt nog ver weg. Het versterken en ondersteunen van (bewoners)organisaties die zich hiervoor inzetten is een onderdeel van die aandacht. Overheden en sociaal maatschappelijke partijen hebben hier een belangrijke rol, maar tot nu toe wil men dit aan de markt overlaten. Maar zonder een faciliterende rol van overheden en sociaal maatschappelijke organisaties gaat de markt deze gewenste verandering niet in haar eentje in gang zetten.

Bronnen:

Component Renovatie: de heilige graal voor opschaling

Over deze blog

Nieuwsbrief

Archieven

wellicht ook interessant

Topsector Duurzame Renovatie hard nodig

Het creëren van duurzame buurten

Vraaggestuurd verduurzamen met behulp van een industriële circulaire renovatieketen

Over deze blog

Nieuwsbrief

Archieven