Leestijd: 5 – 6 minuten, door: Marieke van den Wijngaard (Woonbedrijf), Stijn Heesbeen (KAW) & Sandra Arts (BouwhulpGroep)
Het renoveren van een buurt op grote schaal klinkt als een complexe opgave. Dit kost tijd en geld. En er moeten keuzes gemaakt worden ten aanzien van de ingrepen, aanpassingen en verbeteringen. Er zal overlast zijn en er moet draagvlak gecreëerd worden. Heel veel verschillende aspecten die allemaal bij elkaar komen in één plan. Onze overtuiging is dat juist het denken in verschillende kwaliteiten en in verschillende woonaspecten een plan oplevert wat beter aansluit op de behoeften ten aanzien van duurzaamheid, betaalbaarheid en woonkwaliteit. Maar hoe doe je dat nu en wordt zoiets niet veel te duur? De aanpak van de wijk Tivoli, wat in eigendom is van Woonbedrijf en is gelegen in het zuiden van Eindhoven, is een goed voorbeeld van een gedifferentieerde kijk (het zien van de verschillende kwaliteiten) op de buurt met als resultaat een gedifferentieerde aanpak van de buurt.
De buurt Tivoli (zo’n 600 woningen) is al sinds de bouw in 1928 een begrip. Het is een hechte sociale woonbuurt waar mensen trots op zijn en met veel plezier wonen. Maar de eisen en wensen veranderen. Een uitvoerige buurtverbetering van de volksbuurt was nodig en heeft ertoe geleid dat Tivoli haar ziel weer terug heeft en de buurt klaar is voor de toekomst, zowel ten aanzien van het woonplezier, als het wooncomfort, als de klimaatverandering. Er heeft een gebiedstransformatie plaatsgevonden met als resultaat een gedifferentieerd aanbod in woonkwaliteit (grondgebonden versus gestapeld, voor verschillende huishoudensgroottes en in verschillende prijsklassen), die samen met haar bewoners is ontwikkeld en die daarnaast ook nog duurzaam is door onder andere optimaal gebruik van het bestaande, toepassing van specifieke (hergebruikte en te hergebruiken) materialen zoals het hergebruiken van de uit het werk komende aluminium kozijnen en de dakpannen en het toepassen van dakramen van ‘reclaimed’ hout. En het aanbrengen van energiebesparende verbeteringen.
De wijk is door zijn karakteristieke tuindorp structuur door de gemeente Eindhoven aangemerkt als stedenbouwkundig waardevol. In 2010 is gestart met het nadenken over de transitie van Tivoli. De vorige renovatie was bijna 30 jaar geleden en de huidige kwaliteit van de woningen vroeg om een aanpak. Een aanpak die gezien de opgave vanuit de buurt zou moeten worden bedacht, samen met alle bewoners. Er is bewust gekozen om de wijk op te delen, zodat zowel in de tijd en op het gebied van betaalbaarheid en aanpak, differentiatie kon worden aangebracht. Ook met het doel dat niet alles in een keer moest gebeuren en over 20 of 30 jaar de hele buurt weer een grootschalige transitie door moet gaan. Er is bewust gekozen voor een spreiding in de tijd om nu en later op betaalbaarheid te kunnen sturen. Voor de woningen is op basis van de huidige kwaliteit een programma voorgesteld voor de omvang van de ingrepen ofwel kwaliteitsaanpassing. Onderscheid is gemaakt in vijf gebieden en per gebied is vanuit de kwaliteit van het huidig aanbod een ingreep bepaald met de erbij behorende overwegingen. De onderscheiden gebieden/kwaliteitsniveaus waren ‘Tivoli-Blauw’, ‘Tivoli-Groen’, ‘Tivoli-Rood’, ‘Tivoli-Geel’ en ‘Tivoli-Oranje’ (sloop-nieuwbouw, voor andere doelgroep). Niet alleen op het gebied van duurzaamheid ten aanzien van milieu, maar juist ook de sociale duurzaamheid vraagt om een transitie voor de toekomst. Een buurt waar de Tivoliaan fijn kan wonen en blijven wonen.
Om de buurt weer geschikt te maken voor de toekomst is Woonbedrijf met de bewoners uit de buurt aan tafel gegaan om plannen te maken voor de buurtverbetering. Door de jaren heen heeft ook de wijze van het mee laten denken van bewoners een transformatie doorgemaakt. In de verschillende fasen heeft een doorontwikkeling plaatsgevonden om zoveel mogelijk bewoners te laten meedenken. In een van de fasen hebben we samen met bewoners van de renovatie, aan de hand van een ‘samenspel’, geïnventariseerd welke behoefte er is aan aanpassingen in de plattegronden. Door middel van ‘puzzelstukken’ als meubels is op een speelse en gebruiksvriendelijke manier gepoogd bewoners inzicht te geven in wat de voorgestelde plattegrondaanpassing kan betekenen voor hun woning. Op deze manier krijgen ze gevoel voor afmetingen die op papier getekend staan. Bij de planvorming van de nieuwbouw zijn toekomstige bewoners vanaf het begin actief betrokken. Zij konden meedenken en meebeslissen over het ontwerp van de woning en het gebruik en inrichting van het gedeelde woonhof. Deze vernieuwende aanpak van buurtverbetering heeft geresulteerd in een meetbare hoge tevredenheid en lage verhuisbewegingen, een versneld proces met weinig weerstand en een toevoeging van nieuwe woningen die qua woonmilieu passen bij het karakter van Tivoli.
De woningen zijn met de renovatie niet als monumenten behandeld, maar de oorspronkelijke beeldkwaliteit is wel gerespecteerd. Dat wil bijvoorbeeld zeggen dat de in het verleden aangebrachte ‘verminkingen’ (bijvoorbeeld kleurgebruik en kozijnindelingen) zijn verzacht en waar mogelijk gecorrigeerd. De extra verworven vierkante meters door de vergrootte dakkapellen zijn niet teruggedraaid. De aanpassingen die gedaan worden, zijn zorgvuldig vormgegeven, zodat ze passend zijn in het oorspronkelijke beeld. Bijvoorbeeld de noodzakelijke dakisolatie die aangebracht wordt aan de buitenzijde betekent een ophoging van het dak aan de buitenzijde en een verhoging van de dakgoot. De aanpassing van de gootomtimmering is zodanig vormgegeven alsof het 100 jaar geleden is ontworpen. Verduurzaming van de bestaande woningen is in de basis al duurzaam materiaalgebruik. De woningen in Tivoli zijn 70 tot 90 jaar oud en kunnen dus nog gemakkelijk meer dan 30 jaar mee. Door de doorlooptijd van de wijktransitie is de ontwikkeling van duurzaam materiaalgebruik en circulariteit zichtbaar. In de fases rood en geel zijn en worden de bestaande woningen verbeterd tot een energielabel A. Hiermee zijn ze gereed om in te spelen op de toekomstige warmtebron.
Het bouwblok aan de noordkant van Tivoli lag aan de rand van de wijk en na onderzoek bleken deze woningen onvoldoende geschikt om aan te passen naar gelijkvloers wonen. Dit blok omsloot ook een groot binnenterrein dat ooit als speelterrein was bedacht. De functie en betekenis van het hof is in de loop van de tijd verloren gegaan. Er was een bedrijfsgebouw komen te staan en de informele doorgangen via de poortgebouwen waren in onbruik geraakt. Op deze locatie zijn 63 woningen gebouwd. Hiervoor hebben we 50 woningen gesloopt. De nieuwe woningen zijn voor een diverse doelgroep. Een derde van de nieuwe bewoners is afkomstige uit Tivoli of teruggekomen naar hun roots. Door de opzet van de nieuwbouw krijgt het binnenhof weer betekenis voor de buurt. De bebouwing is fris en nieuw, maar heeft wel een duidelijke link met het verleden. De randen van de nieuwe bebouwing sluiten qua materiaalgebruik aan bij de bestaande bebouwing. Vanwege de cultuurhistorische waarde van de locatie is er zeer zorgvuldig omgegaan met de installatietechniek. Het woonhof draagt door de inrichting bij aan biodiversiteit, waterbuffering en verkoeling door bomen. De compacte bebouwing en het toegepaste energieconcept maken de bebouwing duurzaam, maar wel ‘uit het zicht’. De bebouwing op het binnenterrein bestaat grotendeels uit circulair en biobased gevelmateriaal. In sociaal opzicht is het woonhof een plek voor ontmoeting en beweging. Door de participatie van bewoners in het voortraject, waarbij onder andere samen plattegronden gemaakt zijn, busexcursies en workshops, hebben mensen elkaar al leren kennen en ontstond al een gemeenschap zonder dat ze er woonden.
De aanpak van het complex Tivoli is een goed voorbeeld van een gefaseerde, gedifferentieerde en integrale wijkaanpak. ‘Dat zouden meer mensen moeten doen…’
